Bệnh tay chân miệng thường lành tính và ít gây biến chứng. Tuy nhiên, biến chứng của căn bệnh này có thể khiến trẻ gặp nguy hiểm nếu không được can thiệp kịp thời. Đọc ngay bài viết sau để chủ động phòng ngừa biến chứng tay chân miệng cho trẻ cha mẹ nhé!
1. Tổng quan về bệnh tay chân miệng
Tay chân miệng là một bệnh truyền nhiễm cấp tính thường gặp ở trẻ nhỏ, đặc biệt là nhóm trẻ dưới 5 tuổi. Tác nhân gây bệnh chủ yếu là các loại virus đường ruột, trong đó phổ biến nhất là Coxsackievirus A16 và Enterovirus 71 (EV71). Trong khi CA16 thường gây bệnh nhẹ, thì EV71 lại tiềm ẩn nguy cơ gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng liên quan đến thần kinh, tim mạch và hô hấp, đặc biệt là ở trẻ em.
Bệnh dễ dàng lây lan qua đường tiếp xúc trực tiếp với dịch tiết mũi họng, phân, nước bọt hoặc qua các vật dụng dùng chung như đồ chơi, khăn, ly uống nước. Môi trường nhà trẻ, mẫu giáo, nơi có nhiều trẻ nhỏ sinh hoạt cùng nhau là điều kiện lý tưởng để virus phát tán rộng rãi.
Triệu chứng ban đầu thường bắt đầu với sốt nhẹ đến sốt cao, kèm theo đau họng, loét miệng và nổi ban dạng mụn nước ở lòng bàn tay, bàn chân hoặc mông. Trẻ thường quấy khóc, bỏ bú, kém ăn do đau miệng, thậm chí có thể nôn ói và tiêu chảy nhẹ.
Tại Việt Nam, bệnh tay chân miệng thường xuất hiện quanh năm, nhưng đặc biệt dễ bùng phát thành dịch vào các tháng 5 - 6 và 9 - 10, những thời điểm thời tiết nóng ẩm, thuận lợi cho virus sinh sôi. Mặc dù phần lớn ca bệnh đều tự hồi phục sau khoảng 7 - 10 ngày, nhưng không ít trường hợp lại chuyển nặng nhanh chóng nếu không được theo dõi sát sao. Nhiều ca bệnh trở nặng sau vài giờ và có tỷ lệ tử vong cao. Do đó, cha mẹ cần hiểu rõ về bệnh và nhận diện sớm các dấu hiệu cảnh báo để ngăn ngừa biến chứng tay chân miệng nguy hiểm cho trẻ.
Tổng quan về bệnh tay chân miệng
2. Những nguy cơ biến chứng tay chân miệng có thể gặp ở trẻ nhỏ
Mặc dù phần lớn các ca tay chân miệng đều nhẹ và tự khỏi sau khoảng một tuần nhưng trên thực tế vẫn có không ít trẻ gặp phải các biến chứng tay chân miệng nguy hiểm, thậm chí đe dọa đến tính mạng nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Mức độ bệnh được phân chia theo 4 độ từ nhẹ đến nặng:
- Mức độ 1: Có loét miệng và sang thương trên da
- Mức độ 2: Có dấu hiệu biến chứng thần kinh
- Mức độ 3: Biến chứng nặng trên thần kinh, tim mạch và hô hấp
- Mức độ 4: Biến chứng rất nặng, khó hồi phục, di chứng nghiêm trọng.
Trong đó từ độ 2 trở đi, trẻ cần được nhập viện để theo dõi sát sao. Càng ở độ tuổi nhỏ, nguy cơ biến chứng càng cao do hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, dễ phản ứng quá mức với virus. Các biến chứng phổ biến do bệnh tay chân miệng gây ra ở trẻ bao gồm:
2.1. Biến chứng tiêu hóa – mất nước nặng
Một trong những biến chứng tay chân miệng phổ biến nhưng thường bị xem nhẹ chính là mất nước và rối loạn tiêu hóa. Trẻ bị loét miệng và họng sẽ cảm thấy đau rát khi ăn uống, dẫn đến tình trạng biếng ăn, bỏ bú. Kết hợp với triệu chứng nôn ói, tiêu chảy nhẹ hoặc sốt kéo dài, cơ thể trẻ nhanh chóng mất nước, dễ suy kiệt nếu không được bù nước đúng cách.
Nếu không vệ sinh miệng sạch sẽ hoặc để trẻ nhịn uống kéo dài, mất nước sẽ làm tăng nguy cơ suy dinh dưỡng và kéo dài thời gian bệnh. Biến chứng này cần được kiểm soát ngay từ đầu bằng cách chia nhỏ bữa ăn, ưu tiên thực phẩm mềm, dễ nuốt cho trẻ, đồng thời theo dõi sát dấu hiệu khát nước, khô môi, tiểu ít – những cảnh báo sớm của mất nước.
Biến chứng tiêu hóa – mất nước nặng
2.2. Biến chứng thần kinh
Biến chứng thần kinh là dạng biến chứng nghiêm trọng nhất của bệnh tay chân miệng, đặc biệt thường gặp ở trẻ nhiễm virus Enterovirus 71 (EV71). Các tổn thương có thể ảnh hưởng trực tiếp đến não, tủy sống và hệ thần kinh trung ương, gây ra các tình trạng nguy hiểm như viêm não, viêm màng não, viêm não tủy hoặc liệt.
Dấu hiệu nhận biết biến chứng thần kinh bao gồm:
- Sốt, đau đầu, cứng cổ hoặc đau lưng
- Giật mình chới với (rung giật cơ), co giật nhẹ ở tay chân, tăng trương lực cơ hoặc yếu liệt chi
- Ngủ gà, lừ đừ
- Đi không vững, loạng choạng
- Rung giật nhãn cầu, mắt nhìn ngược
- Trường hợp nặng có thể tiến triển nhanh thành hôn mê, suy hô hấp hoặc suy tuần hoàn.
Không chỉ nguy hiểm trước mắt, biến chứng tay chân miệng liên quan đến thần kinh còn có thể để lại di chứng lâu dài như liệt, rối loạn vận động, giảm trí nhớ, thậm chí ảnh hưởng đến khả năng học tập và phát triển trí tuệ của trẻ sau này. Một số hội chứng ghi nhận như hội chứng Guillain-Barré, viêm tủy cắt ngang, mất điều hòa tiểu não cấp tính... cho thấy mức độ tổn thương sâu rộng mà bệnh có thể gây ra nếu không điều trị kịp thời.
Do đó, phụ huynh cần đặc biệt cảnh giác với những biểu hiện bất thường ở trẻ, kể cả khi sốt đã giảm hoặc ban da không còn nổi. Nếu trẻ có những dấu hiệu kể trên, cần đưa trẻ đến bệnh viện ngay để được bác sĩ chẩn đoán và xử lý đúng lúc.
2.3. Biến chứng tim mạch - hô hấp
Trong số các biến chứng nguy hiểm của bệnh tay chân miệng, những tổn thương liên quan đến hệ tim mạch và hô hấp là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Một số biểu hiện lâm sàng thường gặp bao gồm:
- Mạch nhanh trên 150 nhịp/phút, huyết áp tăng cao
- Thời gian làm đầy mao mạch kéo dài trên 2 giây
- Da nổi vân tím, tứ chi lạnh, vã mồ hôi
Ở giai đoạn đầu, huyết áp có xu hướng tăng cao bất thường. Tuy nhiên, khi bệnh chuyển nặng, chỉ số mạch và huyết áp của trẻ có thể không đo được. Đây là tín hiệu cảnh báo tình trạng suy tuần hoàn nặng nề. Trẻ có thể thở nhanh, khò khè, thở không đều, rút lõm ngực hoặc có dấu hiệu thở rít.
Một trong những biến chứng nặng nhất là phù phổi cấp, thường gặp ở trẻ nhiễm chủng Enterovirus 71 (EV71). Tình trạng này xảy ra do rối loạn điều hòa thần kinh trung ương, khiến mao mạch phổi trở nên thấm dịch và dẫn đến ứ đọng dịch trong phế nang. Trẻ bị phù phổi cấp thường có biểu hiện khó thở cấp tính, tím tái, thở rên, ho ra bọt hồng hoặc máu, phổi nhiều ran ẩm. Nếu không được can thiệp y tế kịp thời, trẻ có nguy cơ suy hô hấp, tụt huyết áp và tử vong cao.
Phụ huynh cần đặc biệt cảnh giác với các dấu hiệu bất thường kể trên. Nếu trẻ xuất hiện các biểu hiện như lơ mơ, mệt lả, thở nhanh, tím tái, co giật nhẹ hoặc có bọt hồng quanh miệng, hãy nhanh chóng đưa trẻ đến bệnh viện để được theo dõi và điều trị tích cực.
Biến chứng tim mạch - hô hấp
2.4. Biến chứng mất móng
Một biến chứng ít gặp nhưng khiến nhiều phụ huynh hoang mang sau khi trẻ khỏi bệnh tay chân miệng là hiện tượng rụng móng tay hoặc móng chân. Hiện tượng này thường xuất hiện sau vài tuần hồi phục, tuy không phổ biến nhưng hoàn toàn có thể xảy ra.
Rụng móng được cho là hậu quả của phản ứng viêm toàn thân trong quá trình cơ thể chống lại virus. Khi virus ảnh hưởng đến mầm móng – vùng chịu trách nhiệm hình thành móng mới – quá trình tạo móng có thể bị gián đoạn, dẫn đến móng cũ bong ra khỏi giường móng.
Tình trạng này nhìn có vẻ đáng sợ nhưng không gây đau, không sưng hay ngứa, và thường không liên quan đến nhiễm nấm. Trong đa số trường hợp, móng mới sẽ mọc lại hoàn chỉnh sau khoảng 3 – 12 tuần tùy vào độ tuổi và tốc độ phát triển của trẻ. Móng mới có thể hơi đục màu hoặc dính bụi bẩn, tuy nhiên điều này hoàn toàn bình thường.
Để hỗ trợ quá trình tái tạo móng, phụ huynh nên giữ gìn vệ sinh sạch sẽ cho trẻ, tránh cạy hoặc tác động lên móng đang bong. Đồng thời, bổ sung dinh dưỡng đầy đủ và duy trì lịch tiêm chủng giúp nâng cao sức đề kháng, ngăn ngừa các đợt tái phát bệnh hiệu quả.
Biến chứng mất móng
2.5. Biến chứng do nhiễm trùng thứ phát
Một số trẻ mắc tay chân miệng có thể đối mặt với nhiễm trùng thứ phát – tình trạng xảy ra khi các vết loét ở miệng hoặc tổn thương trên da bị vi khuẩn xâm nhập. Hệ quả là trẻ có thể sốt cao kéo dài, xuất hiện các mụn nước mưng mủ, thậm chí là nhiễm trùng huyết – biến chứng đe dọa tính mạng.
Nhiễm trùng huyết đặc biệt nguy hiểm ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, khi hệ miễn dịch còn yếu. Trong trường hợp này, vi khuẩn có thể xâm nhập vào máu và nhanh chóng lan ra toàn bộ cơ thể. Biểu hiện nhận biết trẻ bị nhiễm trùng huyết bao gồm sốt cao không hạ, bú kém, lừ đừ, tay chân lạnh, mạch nhanh và huyết áp tụt.
Việc phát hiện sớm dấu hiệu nhiễm trùng và đưa trẻ đến cơ sở y tế để điều trị là yếu tố sống còn. Cha mẹ không nên tự ý dùng kháng sinh khi chưa có chỉ định từ bác sĩ, đồng thời cần giữ vệ sinh tốt, tránh để trẻ gãi hoặc làm vỡ mụn nước – tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập.
Biến chứng do nhiễm trùng thứ phát
3. Khi nào cần đưa trẻ đi gặp bác sĩ?
Cha mẹ cần đặc biệt chú ý và đưa trẻ đến cơ sở y tế trong các trường hợp sau:
- Trẻ sốt cao liên tục trên 3 ngày, không đáp ứng thuốc hạ sốt thông thường hoặc có biểu hiện lừ đừ, quấy khóc không dứt.
- Có dấu hiệu mất nước như khô môi, ít nước tiểu, mắt trũng, không chịu bú hoặc uống nước.
- Trẻ dưới 6 tháng tuổi hoặc có bệnh lý nền, hệ miễn dịch yếu.
- Bệnh kéo dài quá 10 ngày mà không cải thiện, phát ban lan rộng hoặc loét miệng khiến trẻ bỏ ăn nghiêm trọng.
Ngoài ra, nếu trẻ xuất hiện những biểu hiện nghi ngờ biến chứng thần kinh – tim mạch – hô hấp, cần đưa đi khám ngay:
- Giật mình liên tục, kể cả khi trẻ đang thức, hoặc đang ngủ thì choàng tỉnh và khóc thét.
- Rối loạn vận động, trẻ run tay chân, đi đứng loạng choạng, yếu cơ, mất thăng bằng.
- Thở nhanh, thở mệt, thở không đều, có dấu hiệu co rút lồng ngực, cánh mũi phập phồng, da tím tái.
- Rối loạn ý thức, trẻ ngủ nhiều bất thường, khó đánh thức, phản ứng chậm hoặc có biểu hiện hôn mê.
- Tay chân lạnh, da nổi vân tím.
- Cha mẹ quá lo lắng, không thể theo dõi tại nhà, hoặc nhà ở xa cơ sở y tế thì nên chủ động cho trẻ nhập viện sớm để được theo dõi.
Khi nào cần đưa trẻ đi gặp bác sĩ?
4. Lưu ý phòng bệnh và chữa bệnh tay chân miệng cho trẻ
Tay chân miệng là bệnh truyền nhiễm có thể lây lan nhanh chóng trong cộng đồng. Do đó, việc phòng ngừa đúng cách ngay từ đầu đóng vai trò cực kỳ quan trọng nhằm hạn chế nguy cơ bùng phát dịch cũng như tránh những biến chứng nguy hiểm ở trẻ.
Phòng bệnh tay chân miệng chủ yếu dựa vào việc giữ gìn vệ sinh cá nhân và môi trường sống:
- Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng, nhất là trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh, sau khi thay tã, sau khi chăm sóc trẻ bệnh…
- Ăn chín, uống sôi, tuyệt đối không dùng thức ăn chưa được nấu kỹ. Các vật dụng như bát, thìa, bình sữa cần được vệ sinh và tiệt trùng kỹ lưỡng.
- Không để trẻ ngậm tay, mút đồ chơi, tránh dùng chung khăn, ly uống nước, đồ chơi hoặc vật dụng sinh hoạt với người khác.
- Làm sạch đồ chơi, tay nắm cửa, mặt bàn, sàn nhà và các bề mặt tiếp xúc mỗi ngày bằng dung dịch sát khuẩn an toàn.
- Hạn chế tiếp xúc với người đang mắc bệnh, kể cả khi chỉ nghi ngờ. Nếu có ca bệnh tại trường/lớp, cần cho trẻ nghỉ học và theo dõi sát sức khỏe.
- Sử dụng nhà vệ sinh đúng cách, xử lý phân và chất thải đúng quy định để tránh lây lan qua đường tiêu hóa.
Đặc biệt, hiện nay tại Việt Nam đã có vắc-xin phòng bệnh tay chân miệng, áp dụng cho trẻ từ 2 tháng đến dưới 6 tuổi. Cha mẹ nên trao đổi với bác sĩ để cân nhắc tiêm phòng sớm cho con.
Hiện chưa có thuốc điều trị đặc hiệu cho tay chân miệng. Hầu hết các trường hợp sẽ tự khỏi sau 7–10 ngày nếu được chăm sóc đúng cách tại nhà. Một số biện pháp thường được áp dụng để chăm sóc cho trẻ bị tay chân miệng:
- Giảm đau, hạ sốt: Có thể sử dụng thuốc như paracetamol theo đúng liều lượng bác sĩ hướng dẫn.
- Giữ vệ sinh răng miệng và vùng loét: Dùng nước muối sinh lý hoặc dung dịch sát khuẩn nhẹ để súc miệng, lau miệng giúp làm dịu vết loét.
- Bổ sung nước và điện giải: Trẻ có thể biếng ăn, lười uống nước do đau miệng, cha mẹ cần kiên nhẫn khuyến khích trẻ uống từng ngụm nhỏ, chia nhiều lần. Có thể bổ sung nước hoa quả, oresol theo chỉ dẫn.
- Chế độ ăn mềm, dễ tiêu: Tránh thức ăn cay, nóng, mặn. Ưu tiên cháo loãng, súp, sữa mát, trái cây mềm hoặc sinh tố nguội.
Trong mọi trường hợp, cần theo dõi sát các biểu hiện lạ và đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay khi nghi ngờ biến chứng. Không tự ý dùng thuốc kháng sinh hoặc các loại thuốc bôi ngoài da khi chưa có chỉ định chuyên môn.
Lưu ý phòng bệnh và chữa bệnh tay chân miệng cho trẻ
Trên đây là những thông tin về các biến chứng tay chân miệng thường gặp. Cha mẹ hãy chú ý duy trì vệ sinh, dinh dưỡng đầy đủ và tiêm phòng đúng lịch để giảm nguy cơ mắc bệnh cũng như hạn chế tối đa biến chứng tay chân miệng nguy hiểm cho trẻ. Hãy đồng hành cùng con trong những năm tháng đầu đời bằng sự hiểu biết và yêu thương cha mẹ nhé!
